Cengiz Aytmatov... Gogol’un, Dostoyevski’nin, Tolstoy’un, Çehov’un ve daha pek çok evrensel nitelik kazanmış yazarın hüküm sürdüğü Rus Edebiyatı’nda, 19.yüzyılın ikinci yarısına damga vuran Kırgız Türk’ü, Türk Dünyası’nın en ünlü yazarı. Lenin Edebiyat Ödülü, Sosyalist İşçi Kahramanı Ödülü’nün yanı sıra Büyük Sovyet Edebiyat Ödülü’ne iki defa layık görüldü.Fakat bizim Aytmatov’a bakış açımız bu çerçeveden değil.

Gün Olur Asra Bedel... İsmiyle dahi dikkatleri çekmeye muktedir bir kitap. Tarihi, yaşanmışlıkları ve araya serpiştirilen bilim kurguyu Aytmatov’un Edebiyat hayatındaki zirve dönemlerinde yazdığı bu eserde görebilmekteyiz. Kitap, alt tema olarak bir çok konuya değinmektedir. Zaten romanlar hayatın birer portreleri değil midir?

Mesela bizden bir konu, ana kahraman Yedigey, dostu Kazangap’ın defin işleriyle uğraşırken, yeni neslin (olay İkinci Dünya Savaşı sonrasında geçmektedir) defin âdetlerini, kefenlemeyi bilmeyişlerinden, ölülere bir Yâsin dahi okuyamayacak durumda oluşlarından yakınmaktadır...

-(...)Hem gece yarısında oraya gidip ne yapacaksın?

-Ne mi yapacağım? Dua edeceğim, Yasin okuyacağım, âdetlere uygun olarak kefene koyacağım.

-Dua mı okuyacaksın? Sen mi, Boranlı Yedigey mi dua okuyacak?

-Evet ben! Dua etmesini bilirim ben!

-Yaa, altmış yıllık Sovyet yönetiminden sonra hâlâ dua mı biliyorsun?

Gün Olur Asra Bedel’i tam manasıyla anlayabilmek için öncelikle Aytmatov’un hayatını bilmek gerekir. Aytmatov’un babasının, Stalin karşıtlığı dolayısıyla öldürülüşünü, Aytmatov’un bu sebepten dolayı sıkıntılar çekişini bilmeden, karakterimiz Abu Talip’in devlet eliyle öldürülüşünü, Abu Talip’in oğulları bu damga ile yaşamasınlar diye Abu Talip’i temize çıkarmaya çalışan Yedigey’in çabasını anlamak pek mümkün değil. Bir diğer karakter Kazangap’ın babasının Kulak(toprak ağası) olmadığı hâlde (komünistler tarafından) zulme uğrayışı ve Kazangap’ın bir daha dönmemek üzere vatanını terk edişi de yine Aytmatov’un hayatı bilinmeden tam anlamıyla kavranamayacaktır. Roman’da geçen Ana-Beyit mezarlığını anlamak içinde Aytmatov’un, vefatından sonra Ata-Beyit mezarlığına gömülüşünü bilmek, yazarla kitabın ne denli bir uyum yakaladığını gözler önüne serecektir.

Aytmatov, Sovyetler dağılmadan önce Gorbaçov’un beş danışmanından birisi olacak kadar devlet katında önemli bir yere sahiptir.  Okuma oranlarının az olduğu coğrafyamızda yazılan kitap sayısı da o denli az olunca, bu eser ve bunun gibi eserlere hasret duyuyoruz. Çünkü merak ediyoruz dünyanın diğer taraflarında yaşayan Müslümanlar ne sıkıntılar çekiyor yahut ne sıkıntılar çekmiş.

Rejim faktörünün yanı sıra bir diğer alt temayı, Amerikan-Sovyet çekişmesi, Soğuk Savaşı gibi dönemin siyasi olaylarını ABD-SSCB ortak “Demiurg” projesiyle, Dünya dışında bir yaşam ve maden kaynağı arayışı, uzaylılarla ilgiligerçekleşen fantastik olaylarla anlatıyor yazarımız.

Orta Asya’ya bir yolculuk yapmak, 1980’lerde kaleme alınan bir Bilimkurgu okumanın yanı sıra, kendi coğrafyamızdan bir çok şey bulabiliyoruz kitapta. İnsan her yerde insan, zulüm her yerde zulüm, cehalet her yerde cehalet ve Müslümanlar hemen her yerde asimile oluyor, İslam’dan, İslamî yaşamdan uzaklaş(tırıl)ıyorlar. Kitaba yapacak olduğumuz en büyük eleştiri, Aytmatov’un, herhangi sıradan bir yazar gibi İslam ahlakına uymayan ayrıntılara değinmesidir. Kitabı bu düşünceyle, asimile olmuş bir yazarın, geriye dönüp halkını, milletini ve de onların yaşayışlarını anlatması olarak okuyabilirsiniz. Unutmadan! Aytmatov, kitabın can alıcı bir bölümünü çıkarmış ve o bölümü on yıl sonra yazdığı “Cengiz Han’a Küsen Bulut” kitabında işlemiş. Bu, okuyuca bir hazırlık mı? Yoksa Sovyetler’de yaşanan siyasi geçişle ilişkili bir durum mu? Hiçbir kitap, sebepsiz yere yazılmaz...

                                        

Muhammed ZEYD