BİLİM TEKNOLOJİ

Zamanın Ötesinde Bir Ömür: Ömer Hayyam

Zamanın Ötesinde Bir Ömür: Ömer Hayyam
Horasan’ın Yıldızı; İran’ın ve Irak’ın Dâhisi, Filozofların Prensi Ömer olarak anılan, ünlü Müslüman bilim adamı Ömer Hayyam 18 Mayıs 1048 günü İran'ın Nişabur kentinde dünyaya gelir. Tam adı, Giyaseddin Ebu'l Feth Bin İbrahim El Hayyam'dır. Babası çadırcılıkla uğraşmaktadır. Hayyam lakabı da babasının mesleği olan çadırcılığın acem dilindeki karşılığından gelmektedir. 

Ömer Hayyam astronomi alanında dünyanın önde gelen bilim insanlarından birisidir. Kurduğu rasathaneden uzayı gözlemlemiş ve bu alanda çalışmalar yapmıştır. Örneğin döneminde yaşayan tanınmış kişilerin doğum tarihleri net olarak bilinmezken, Ömer Hayyam’ın doğum tarihi günü gününe bilinmektedir. Bunun sebebi ise Ömer Hayyam’ın astronomi alanındaki çalışmaları sonucunda kendisini geliştirmesi; takvim konusunda uzmanlaşması ve kendi doğum tarihini araştırıp tam olarak bulmasıdır. 

Takvim alanındaki çalışmaları sadece kendi doğum tarihini hesaplamakla sınırlı kalmaz.  Bundan yaklaşık bin yıl önce 21 Mart 1079’da günümüzde kullanılan miladi ve hicri takvimlerden çok daha hassas olan ‘’celali takvimi’ hazırlar. Matematiksel kurallar yerine astronomik hesaplamalar kullanarak; Güneş yılına göre düzenlediği bu takvim 5000 yılda bir gün hata verirken, şu anda kullandığımız Gregoryen takvimi 3330 yılda bir gün hata vermektedir.

Tabii ki Hayyam’ın bilim dünyasındaki yeri astronomi ile sınırlı değildi. Takvimdeki başarısının ana etmeni olan çalışma azmini hayatının merkezine yerleştiren Ömer Hayyam matematik alanında da yetenekli bir insandı.  Öyle ki gelmiş geçmiş en büyük matematikçilerden birisi olarak değerlendirilmektedir. Matematiksel işlemler sırasında irrasyonel sayıların da rasyonel sayılar gibi kullanılabileceğini ilk defa Ömer Hayyam ortaya koymuştur. Günümüzde binom açılımı olarak bilinen terimi de ilk kullanan kişi Ömer Hayamdır. Kübik denklemlerin düzlem mantığıyla çözülemeyeceği 18 ve 19. yy’de ispatlanmışken Ömer Hayyam bunu 8 asır öncesinden tespit etmiştir. Denklemler üzerine yaptığı çalışmalar sonucunda 3. dereceden (kübik) denklemleri geometrik metot kullanarak sistemli bir şekilde çözer.  Bununla birlikte birçok cebirsel denklemi sınıflandırır. Matematik tarihinde bu sınıflandırmayı yapan ilk kişi Ömer Hayyam’dır. Ayrıca en büyük eseri olan Cebir Risalesi’nde kübik denklemlerin incelemesini yapar.

Denklemler ile ilgili yazdığı bir eserinde bilinmeyen yerine Arapçada şey anlamına gelen bir kelime kullanmıştır. Bu eser diğer dillere çevrilirken şey kelimesi İspanyolcaya ‘xay’ olarak geçmiştir. İlerleyen zamanlarda da hepimizin bildiği halini almış ve ‘x’ olarak kullanılmaya başlanılmıştır. 

Ömer Hayyam matematik, fizik, astronomi ve edebiyat gibi alanlarda eserler yazmıştır. Ancak bunların yanında kaleme almadığı eserleri de vardır. Birçok formül, teorem ve icadın sahibi olmasına rağmen bu çalışmalarını yazıya dökmemiş olması ‘Ömer Hayyam' isminin farklı kişilerin gölgesinde kalmasına neden olur. Örneğin, ‘Pascal üçgeni’ olarak bildiğimiz üçgensel dizi aslında Ömer Hayyam’a aittir. Bunlara rağmen Ömer Hayyam'ın değeri bilinmiyor diyemeyiz. Zira 1999 yılında UNESCO tarafından Ömer Hayyam’ın başarılarını kutlamak için uluslararası bir bilimsel toplantı düzenlenmiş ve ardından Hayyam’ın önemli matematik çalışmalarının basılmasına karar verilmiştir. Yakın zamanlarda, Ömer Hayyam’ın çalışmalarının yeniden basılması, onun matematiksel çalışmalarının önemini teyit ederek, geçmişte bilinenden daha da önemli olduğunu açığa çıkarır.

Ömer Hayyam kendisini belli bir alanda sınırlamamış hem bilim hem sanat ile ilgilenmiştir. Bu sebeple bilime olan katkıları kadar kurucusu olduğu rubai türündeki eserleri ile de tanınır. Ömer Hayyam’ın edebiyat tarihindeki yerini belirleyen, İslam dünyasının en büyük şairlerinden biri olarak tanınmasına vesile olan bu rubaileridir. Eldeki bilgiler ona ait olan 150 ila 200 kadar rubai olduğu göstermektedir. Ancak söylenenlere göre ona atfedilen binin üzerinde rubai vardır. Ömer Hayyam'ın rubaileri bütün Batı dillerine çevrilmiştir. Kaleme aldığı rubai tarzı eserlerinde; ölümü, hayatı ve aklı konu edinmiştir.

Ömer Hayyam’a göre doğru olan aklına güvenmektir. İç dünyasında harmanladıklarını aklının süzgecinden geçirir ve benzerine az rastlanır edebî bir başarı ile bu bilgileri iç dünyasından edebiyata dörtlükler ile taşır. Gerek kendi yaşadığı dönemde gerekse sonraki çağlarda yazılan tüm kaynaklarda çağının bütün bilgilerini edindiği yazmaktadır. Bu yönüyle de ‘zamanını aşmış filozof’ olarak nitelendirilir.

Ömer Hayyam hayatı boyunca yorulmak nedir bilmeden çalışmış ve bunun sonucunda da insanlığa ve buluşlarına zemin hazırlamıştır. Azmi ve çalışkanlığı sayesinde bilimden sanata pek çok alanda başarı elde eden Ömer Hayyam 4 Aralık 1131 günü doğduğu topraklarda vefat eder. 

 

YAZAR HAKKINDA
Taha Nergiz
Taha Nergiz
Genç İstikbal Dergisi Yazarı
YORUMLAR
İçeriğe ait yorum bulunmamaktadır.
YORUM YAPIN